Zamieranie jesionu w Europie

21 września 2017 r. w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Sękocinie Starym odbyło się seminarium naukowe poświęcone problemowi zamierania jesionu w Europie. Było to już drugie spotkanie poświęcone tej tematyce, po wcześniejszej konferencji, która się odbyła w Leśnym Banku Genów w Kostrzycy.

Prof. dr hab. Jacek Hilszczański, zastępca dyrektora IBL ds. naukowo-badawczych przywitał licznie przybyłych gości z Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, regionalnych dyrekcji LP, Zespołów Ochrony Lasu oraz nadleśnictw. Obecni byli także pracownicy Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, wyższych uczelni oraz z IBL.

Prof. dr hab. Jacek Hilszczański, zastępca dyrektora IBL ds. naukowo-badawczych

Podobnie jak w Kostrzycy, uczestnicy dyskutowali nad możliwościami ochrony jesionu wyniosłego w polskich lasach. Zastanawiano się czy jesion ma szanse na przetrwanie w dynamicznie zmieniających się warunkach środowiska i obecności obcych inwazyjnych patogenów atakujących zarówno pędy (pucharek jesionowy), jak i systemy korzeniowe (patogeny z rodzaju Phytophthora) oraz towarzyszące im liczne grzyby rozkładające tkanki roślinne (Phomopsis, Diplodia czy Fusarium). Ponadto w lasach Polski prawdopodobnie pojawi się ze wschodu opiętek Agrilus plannipenis, masowo zabijający jesiony w Rosji. Więcej informacji nt. temat dostępnych jest w numerze „Głosu Lasu” nr 2017/1.

Uczestnicy seminarium

Na wstępie omówiono możliwości ochrony za pomocą metod hodowlanych, które dotyczą przede wszystkim wczesnego rozpoczęcia zabiegów hodowlanych kształtujących właściwą architekturę koron drzew. Drzewa rosnące w optymalnych warunkach (niskiej konkurencji z innymi drzewami), pomimo wysokiego potencjału infekcyjnego patogenów, mają szanse przetrwać fale zamierania i stanowić cenny materiał odnowieniowy. Do tej pory zaobserwowano, że odnowienia naturalne lepiej sobie radzą z chorobą. Potwierdziły to obserwacje prowadzone na Ukrainie. Prof. Heorhiy Hrynyk z Ukraińskiego Narodowego Uniwersytetu Leśno-Technicznego zapoznał zebranych z obecną sytuacją drzewostanów jesionowych oraz przedstawił ewolucję cięć sanitarnych w latach 1995-2010. Ucierpiały przede wszystkim drzewostany z odnowień naturalnych.

Apotecja Hymenoscyphus fraxineus w powiększeniu (Serbia), fot. Nenad Keča

Prof. Nenad Keča z Uniwersytetu w Belgradzie

O zamieraniu jesionów w Serbii uczestnicy dowiedzieli się od Prof. Nenada Keča z Uniwersytetu w Belgradzie. Jako fitopatolog prowadził on obserwacje dróg infekcji z różnych krajów sąsiadujących (Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, a także Rumuni Bułgarii i Mołdawii). W procesie zamierania drzew w Serbii (jesionu wyniosłego i wąskolistnego) oprócz pucharka jesionowego, negatywną rolę odegrała również dotkliwa susza, następnie powódź oraz grzyby korzeniowe (opieńki). Uszkodzenia na razie dotyczą koron drzew (wielopędowość), które stają się krzaczaste w wyniku zamierania porażonych przez grzyb przewodników pędów. Ich miejsce zajmują pędy wtórne, nie obserwuje się natomiast jeszcze dużej śmiertelności drzew.

Głos w dyskusji zabrał Piotr Markiewicz z Wydziału Gospodarowania Ekosystemami RDLP w Warszawie

Aspekty genetyczne w imieniu zespołu omówiła dr Anna Tereba, która wskazała na duże zróżnicowanie wewnątrz populacji (mniejsze pomiędzy populacjami), co stwarza nadzieję na wyłonienie drzew odpornych na chorobę. Podobnego zdania był mgr inż. Jakub Słowik, który swoje badania do pracy magisterskiej (obronionej z oceną maksymalną na Wydziale Leśnym SGGW) prowadził w Nadleśnictwach Browsk, Hajnówka i Białowieża (pod kierunkiem dr. hab. Tomasza Oszako). Wynika z nich, że pozostałe w drzewostanie drzewa tolerują chorobę, a powstałe odnowienie naturalne prawdopodobnie odziedziczyło tę cechę ponieważ już przez kilka lat nie zamiera (jak to miało miejsce w przeszłości).

Dr Anna Tereba z Zakładu Ekologii Lasu IBL

Dr hab. Tomasz Oszako przypomniał historię zamierania jesionów w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem Polski oraz przedstawił badania nad fosforynami, które podnoszą odporność drzew na patogeny. W przypadku pucharka jesionowego (Hymenoscyphus fraxineus) wykonano sztuczne inokulacje roślin przed i po oprysku preparatami Actifos i Phos 60. Szczególnie preparat na bazie fosforynu amonu (pierwszy z nich) uchronił 100% badanych jesionów przed chorobą. Zainfekowane jesiony nie potraktowane preparatem wszystkie zamarły. Z tkanek ochronionych jesionów próbowano bezskutecznie izolować DNA patogena lub re-izolować go na pożywki selektywne. Świadczy to o całkowitym wyzdrowieniu sadzonek. Inaczej jest w szkółkach, gdy stosowane są fungicydy, które tylko maskują chorobę. Po wysadzeniu takich sadzonek na uprawy połowa z nich zamiera w wyniku re-emisji choroby, na co wykazują również badania prowadzone w Austrii. Obecnie IBL posiada zaplecze i metody do identyfikacji patogena w asymptomatycznych tkankach jesionów i mógłby wydawać certyfikaty jakości „sadzonki wolne od patogenów”, co niewątpliwie zapobiegłoby przedostawaniu się chorych sadzonek ze szkółek na uprawy leśne i do drzewostanów.

Dr hab. Tomasz Oszako z Zakładu Ochrony Lasu IBL

W dyskusji podkreślono, podobnie jak na konferencji w Kostrzycy, potrzebę rozpoczęcia badań odpornościowych zanim w lasach wycięte zostaną ostatnie egzemplarze jesionów. Ochrona bierna nie przyniosła dotychczas efektu w ograniczaniu ognisk chorobowych, dlatego potrzebna jest krajowa strategia ochrony jesionu wyniosłego na siedliskach priorytetowych, ponieważ pozostawianie ich do tzw. naturalnej sukcesji do tej pory nie przynosi oczekiwanych rezultatów.

Opr. dr hab. Tomasz Oszako

Fot. Leszek Kruczek, Artur Sawicki