Identyfikacja przyczyn spałowania drzewostanów bukowych przez jeleniowate oraz propozycje działań ochronnych

7 kwietnia 2016 r. w Instytucie Badawczym Leśnictwa odbyło się seminarium naukowe pt. „Identyfikacja przyczyn spałowania drzewostanów bukowych przez jeleniowate oraz propozycje działań ochronnych”.

Seminarium miało na celu omówienie i podsumowania wyników badań realizowanych na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w latach 2011-2015. Prelegentami byli: dr hab. Zbigniew Borowski, prof. nadzw. – kierownik tematu i mgr Andżelika Haidt – współautor.

W seminarium wzięli udział głównie specjaliści zajmujący się na co dzień ochroną lasu i gospodarką łowiecką: Bogdan Balik, przedstawiciel Zespołu ds. Łowiectwa Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Kamil Szpakowski z Wydziału Ochrony Lasu Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, dr hab. Roman Wójcik, wiceprezes Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, Leszek Stępień i Marek Cieśla z Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Łodzi, Jacek Zwierzyński, Naczelnik Wydziału Gospodarowania Ekosystemami Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile, Tomasz Najbar z Wydziału Ochrony Ekosystemów Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie, Robert Pawłowski z Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku, Cezary Popławski z białostockiego oddziału Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Jacek Todys, Nadleśniczy Nadleśnictwa Polanów, dr inż. Jacek Zientarski z Wydziału Leśnego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Edyta Figat i dr inż. Łukasz Tyburski z Kampinoskiego Parku Narodowego, Diana Piotrowska z Zarządu Głównego Polskiego Związku Łowieckiego, red. Urszula Zubert z „Lasu Polskiego” oraz licznie przybyli pracownicy IBL.

Dr hab. Janusz Czerepko, prof. nadzw. – Dyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa

Seminarium otworzył Dyrektor IBL, dr hab. Janusz Czerepko, prof. IBL, który po przywitaniu przybyłych gości na wstępie przedstawił wagę prowadzonych badań, mających istotne znaczenie dla praktyki leśnej.

Przyczynkiem podjęcia badań dosyć rzadko występujące niecodzienne zjawisko spałowania (odrywania dolnymi zębami kory z pni drzew) przez kopytne drzewostanów bukowych w okresie letnim w Nadleśnictwach Czaplinek i Polanów. Zespół w składzie: dr hab. Zbigniew Borowski (kierownik projektu), mgr Andżelika Haidt i mgr inż. Marek Pudełko podjął się próby zidentyfikowania przyczyn tego zjawiska z jednoczesnym sformułowaniem zaleceń do stosowania w praktyce leśnej.

W Europie, sprawcami spałowania drzew, są przede wszystkim duże ssaki kopytne, takie jak: jeleń szlachetny (Cervus elaphus), introdukowany jeleń sika (C. Nippon), daniel (Dama dama) oraz łoś (Alces alces). Spośród wymienionych wyżej gatunków, to jeleń szlachetny jest w Polsce sprawcą większości uszkodzeń obserwowanych w młodnikach. Podstawową przyczyną spałowania drzew przez jelenie jest ograniczona dostępność zasobów pokarmowych (tzw. hipoteza zasobów pokarmowych HZP), a kora zjadana stanowi istotny składnik stałej diety jeleni. W związku z tym, spałowanie występuje przede wszystkim w okresie zimowym lub przy wysokich zagęszczeniach jeleni.

W omawianym przypadku – drzewostanów Nadleśnictwa Czaplinek i Polanów (RDLP Szczecinek) doszło do spałowania młodników bukowych w okresie letnim, co jest zjawiskiem rzadko spotykanym. Na uwagę zasługuje też fakt, że spałowanie odbywało się corocznie w tych samych drzewostanach.

Dr hab. Zbigniew Borowski, prof. nadzw. – Kierownik Zakładu Ekologii Lasu IBL

Kierownik tematu badawczego dr hab. Zbigniew Borowski przedstawił w swojej prezentacji kilka hipotez, które mogłyby tłumaczyć to zjawisko:

ryzyko drapieżnictwa ze strony wilków,
wykorzystanie młodników bukowych jako środowiska bezpiecznego z uwagi na dobre osłony i pobieranie pokarmu, który znajduje się niejako „pod pyskiem”, w tym przypadku kory buka,
sezonowe migracje jeleni z innych terenów,
uzupełnianie diety pobieranej przez jelenie na polach o błonnik ułatwiający trawienie,
pobieranie tanin zawartych w korze buka jako środka anty-pasożytniczego,
pobieranie niezbędnych a brakujących w środowisku makro-elementów.

Mgr Andżelika Haidt – Zakład Ekologii Lasu IBL

W trakcie dwuletnich badań zespół badawczy doszedł do następujących wniosków:

Analiza wykorzystania środowiska przez jelenie wskazuje, że nie preferują one szczególnie młodników bukowych.
Nie stwierdzono różnic w preferencjach jeleni w stosunku do młodników bukowych intensywnie spałowanych i niespałowanych.
Nie stwierdzono różnic w zasobności dostępnej bazy pokarmowej jeleni oraz jakości osłon w okresie lata pomiędzy młodnikami spałowanymi i niespałowanymi.
Sprawcami uszkodzeń buków były jelenie obu płci, zarówno byki, jak i łanie.
Obserwowane szkody nie były zagęszczenio-zależne, co oznacza, że uszkodzenia te może powodować niewielka liczba jeleni żerująca w młodnikach bukowych odpowiednio długo.
Obecność wilka nie miała związku ze spałowaniem buków przez jelenie.
Nie stwierdzono sezonowych migracji jeleni wskakujących na możliwość imigracji w okresie wiosny i lata osobników pochodzących z innych terenów.
Antropopresja oraz bliskość łąk i pól uprawnych nie miały wpływu na rozmiar i intensywność spałowania.
Deficyt mikro-elementów był prawdopodobną przyczyną spałowania, w Nadleśnictwie Polanów jelenie wraz z korą pobierały wapń, natomiast w Nadleśnictwie Czaplinek potas i fosfor.
Jako profilaktykę i zapobieganie letniemu spałowaniu buka proponujemy okresowe (wiosna – wczesne lato) wykładanie karmy bogatej w mikro-elementy oraz soli bogatej w mikro-elementy.
Środkiem skutecznie zabezpieczającym pnie buków przed spałowaniem przez jelenie okazał się Cervacol.

Dr hab. Roman Wójcik, wiceprezes Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Po wygłoszeniu prezentacji wywiązała się ożywiona dyskusja. Pierwszy głos zabrał dr hab. Roman Wójcik, który zwrócił uwagę na możliwość wpływu intensywności zabiegów pielęgnacyjnych – czyszczeń wczesnych i późnych, na wysokość szkód w młodnikach bukowych. Za inne przyczyny wskazał dostępność bazy żerowej podstawowych gatunków podlegających spałowaniu przez jelenie – sosny i świerka i ewentualnemu braku ich dostępności poprzez wykonywane grodzenia upraw.

Dr inż. Jan Łukaszewicz z Zakładu Hodowli Lasu i Genetyki Drzew Leśnych IBL

Dr inż. Jan Łukaszewicz, w nawiązaniu do wyników badań prowadzonego przez siebie tematu badawczego, w którym analizowany jest efekt ekonomiczny szkód od zwierzyny w Lasach Państwowych, za jedną z przyczyn większych szkód podał znaczny, wręcz skokowy wzrost populacji większości gatunków dużych ssaków żyjących w środowisku leśnym i sięgający nawet 300 procent stanów sprzed kilku lat. Analizując zachowanie jeleniowatych nawiązał w analogii do zachowania kornika drukarza, który wcześniej zasiedlał dojrzałe, 100-letnie świerki, a obecnie obserwowany jest w młodnikach, na kilkuletnich drzewkach.

Jacek Todys – Nadleśniczy Nadleśnictwa Polanów

W ocenie Jacka Todysa, nadleśniczego Nadleśnictwa Polanów, skala zniszczeń wynikająca ze spałowania letniego jeleni w młodnikach bukowych jest taka sama, jak w nie pielęgnowanych i wynosi ok. 70%. Jedynie w młodnikach po wykonanych zabiegach jest bardziej widoczna. Nawiązał również do własnych obserwacji sprzed 30 lat, gdy na tym samym terenie szkody w drzewostanach bukowych nie przekraczały 1-2% powierzchni i obejmowały wyłącznie pojedyncze buki. Problem szkód od spałowania w buczynach wystąpił ok. 10-11 lat temu, gdy w drzewostanach Nadleśnictwa Leśny Bór i północnej części Nadleśnictwa Bytów szkody te przybrały charakter bardzo intensywny, natomiast w pozostałych nadleśnictwach RDLP w Szczecinku nie przekraczały 5%.

– Gdy szkody wystąpiły w Nadleśnictwie Polanów, miały charakter wyspowy, dopiero później „rozeszły się” po całym nadleśnictwie. Jeleń wyraźnie czegoś szuka, jakiś potrzebnych mu składników pokarmowych. Spałuje głównie drzewa panujące i współpanujące, nie naruszając w ogóle drzew z niższych klas Krafta – stwierdził nadleśniczy Jacek Todys.

Dr inż. Bogdan Balik, członek Zespołu ds. Łowiectwa Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych

Przedstawiciel Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych dr inż. Bogdan Balik stwierdził, że oprócz tematu badawczego omawianego na seminarium, w Lasach Państwowych realizowane są jeszcze dwa dotyczące łowiectwa: związany z ochroną młodników (nie tylko bukowych) oraz możliwości uzyskania przyrostu masy ciała i nakładanego poroża przez jeleniowate w wyniku stosowania specjalnego rodzaju karmy wykładanej w lasach. Aktualnie testowana karma podlega postępowaniu patentowemu. Pan Bogdan Balik jest skłonny zgodzić się z hipotezą, że spałowanie, zwłaszcza w okresie letnim, jest efektem wtórnym, a zasadniczą przyczyną jest poszukiwanie przez jelenie jakiegoś składnika.
W odpowiedzi dr hab. Zbigniew Borowski potwierdził, że w trakcie realizacji tematu badawczego korzystał z wykładanej pilotażowo wspomnianej specjalnej, zawierającej makro i mikroelementy karmy i były przypadki jej pobierania przez jelenie. Jednak aby jelenie chciały z tej karmy skorzystać, powinny się do niej wcześniej przyzwyczaić, gdyż jest to zupełnie inny rodzaj pokarmu niż spotykany w środowisku naturalnym.. Najlepszym momentem do jej wykładania jest okres zimowy, gdy brakuje w środowisku naturalnego pokarmu jeleni, relatywnie więc łatwo mogą one przyzwyczaić się do nowego rodzaju pokarmu w postaci granulatu. Należy jednak mieć na uwadze fakt, iż ekspozycja dodatkowego pokarmu może także zachęcić jelenie do o do skupiania się w pobliżu młodników, dlatego należy pokarm ten wykładać w drzewostanach starszych.

Dr inż. Jacek Zientarski z Wydziału Leśnego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Dr inż. Jacek Zientarski po wysłuchaniu prezentacji przyznał, że odpowiedzi „dlaczego” jelenie spałują młodniki bukowe w okresie letnim nadal nie znamy. Należy jednak zauważyć, że zjawisko to występuje na niedużym skrawku kraju i tylko w niewielkiej części zasięgu naturalnego występowania buka w Polsce. Sam spotykał się z leśnikami z terenu całego kraju i takie zjawisko jak letnie spałowanie buka np. w Bieszczadach i Beskidach nie występuje, chociaż stany ilościowe jeleni są znacznie wyższe niż w omawianych nadleśnictwach. Też gotów jest się zgodzić z hipotezą, że jeleniom na tamtym terenie brakuje jakiś makro lub mikroelementów (np. magnezu) i zdecydowanie pod tym kątem należałoby prowadzić dalsze badania. Z niepokojem natomiast obserwuje zjawisko śmiertelności jeleni, które miało miejsce na Pomorzu w ostatnich tygodniach. W lasach Nadleśnictw Warcino i Dretyń padło ok. 50 jeleni, z nieznanych dotąd przyczyn.

Dr hab. Dorota Dobrowolska, prof. nadzw. z Zakładu Ekologii Lasu IBL

Z kolei pracownicy naukowi z Zakładu Ekologii Lasu dr hab. Dorota Dobrowolska, prof. nadzw. i dr Aleksander Rachwald zwrócili uwagę na możliwość zmiany behawioru poszczególnych osobników w tamtejszej populacji i przenoszeniem się ich zachowania – spałowania buków w okresie letnim, na inne osobniki. Dr hab. Dorota Dobrowolska za przykład podała niedźwiedzia brunatnego, który z upodobaniem „uszkadzał”… 50-letnią jodłę. Dr Aleksander Rachwald opierając się na prezentowanych podczas seminarium wykresach stwierdził natomiast, że wielkość szkód od spałowania na badanych powierzchniach ma tendencję malejącą. Może to potwierdzać teorię, że zachowanie poszczególnych osobników – spałowanie buków latem było powielane przez inne osobniki z populacji, ale ponieważ nie przynosiło to oczekiwanej korzyści, zwyczaj ten zanika.

Robert Pawłowski z Wydziału Ochrony Ekosystemów Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku

Swoimi obserwacjami z terenu lasów gdańskich podzielił się Robert Pawłowski. Za przykład nietypowego zachowania się zwierząt kopytnych podał zgryzienie przez chmarę jeleni j 2-letniej uprawy sosnowej. Jak się później okazało po głębszej analizie był to efekt odreagowania na stres – od dłuższego czasu za chmarą podążały dwa wilki. Kolejnym przykładem były szkody wyrządzone w 7-letniej uprawie bukowej, na której zaobserwowano niecodzienne zjawisko polegające na wyrywaniu przez dziki drzewek sosny, wygryzaniu szyj korzeniowej i pozostawianiu uszkodzonych drzewek. Może to potwierdzić prezentowaną już kilkukrotnie tezę, że jelenie „czegoś” szukają aby uzupełnić braki w swojej diecie – dodał w podsumowaniu wypowiedzi.

Jacek Zwierzyński, Naczelnik Wydziału Gospodarowania Ekosystemami Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile

W podsumowaniu dr hab. Zbigniew Borowski, kierownik tematu wraz z dr. hab. Januszem Czerepko, dyrektorem IBL wspólnie podziękowali za aktywny udział w wielowątkowej dyskusji wszystkim, którym stan polskich lasów jest ważny. Tylko powiązanie terenowych obserwacji, popartych rzetelnymi badaniami naukowymi, może dać wiele konkretnych rozwiązań do stosowania w praktyce.

Opracowanie: mgr inż. Artur Sawicki

Zdjęcia: Leszek Kruczek, Artur Sawicki

Informacja Naukowa i Promocja