Konferencja naukowa pt. „Zagrożenia ekosystemów leśnych”

   Konferencja naukowa pt. „Zagrożenia ekosystemów leśnych” odbyła się 12 czerwca 2023 r. w siedzibie Instytutu Badawczego Leśnictwa w Sękocinie Starym. Konferencja zorganizowana została w formie hybrydowej, z możliwością uczestnictwa poprzez platformę ZOOM. W spotkaniu uczestniczyło ponad 70 osób, z czego około 40 uczestniczyło w formie online.

Zebranych uczestników powitał prof. dr hab. Jacek Hilszczański, Dyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa.

Prof. dr hab. Jacek Hilszczański, Dyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa

    Dr hab. Janusz Czerepko, prof. IBL, Zakład Ekologii Lasu (IBL) w wykładzie dotyczącym „Zagrożenia siedlisk leśnych”, w pierwszej części swojego wystąpienia przybliżył uczestnikom spotkania definicje siedliska leśnego oraz czynników, które to siedlisko kształtują. Jako najbardziej istotne wymienił: klimat, glebę oraz lokalizację (położenie) w terenie. Następnie przestawił terminologię klasyfikacji siedlisk leśnych: typu siedliskowego lasu, zespołu roślinnego oraz siedliska przyrodniczego w ujęciu programu Natura 2000.

Dr hab. Janusz Czerepko, prof. IBL, Zakład Ekologii Lasu (IBL)

    Jako najbardziej istotne zagrożenia siedlisk leśnych Prelegent wskazał:

• zmiany klimatu w rozumieniu ich wpływu na warunki środowiskowe np. glebowe, powietrza oraz temperaturę siedlisk, takie jak globalny wzrost temperatury i koncentracja gazów cieplarnianych;
• wylesienia oraz zmiany formy użytkowania gruntów leśnych, w tym potrzeby związane z rozbudową infrastruktury, budownictwa, zaniechanie użytkowania gruntów rolniczych;
• zanieczyszczenia przemysłowe wody i gleby, wprowadzające do środowiska substancje chemiczne powodujące wyłączenie siedlisk z pełnionych wcześniej funkcji użytkowania i powodujące ich degradację;
• gospodarkę leśną prowadzoną przez człowieka, która ma wpływ na zasoby węgla organicznego w przyrodzie oraz ich trwałość i dynamikę przekształceń, które mogą decydować zarówno o trwałości siedlisk, ale także stanowić zagrożenia; w tym historyczne i współczesne formy użytkowania ekosystemów.

   Dr hab. Janusz Czerepko jako bardzo wrażliwe na zagrożenia siedliska wymienił mokradła, głównie bagienne obszary, jak olsy i łęgi. Spośród mokradeł wskazał, że 80% siedlisk jest obecnie silnie przekształconych. Zmiany klimatu są przy tym zarówno przyczyną, jak i konsekwencją zaniku i zniekształceń siedlisk leśnych, na skutek występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych (susze, gradacje, pożary, huragany).

   Prelegent, jako implikacje dla praktyki leśnej, przedstawił:

• agroleśnictwo, mające na celu m.in. przywracanie ekstensywnego zagospodarowania siedlisk leśnych, które może być szansą dla zachowania typów siedliskowych lasów zagrożonych wyginięciem (np. świetlistych i kwaśnych dąbrów), jak i możliwością rozwoju obszarów wiejskich;
• stosowanie metod zagospodarowania w jak najmniejszym stopniu ingerujących w warunki siedliskowe, szczególnie przy wykorzystaniu naturalnego odnowienia (też odroślowego), co sprzyja zachowaniu właściwości i funkcji siedlisk leśnych;
• maksymalizację bioróżnorodności leśnej w często mało zróżnicowanych siedliskowo krajobrazach leśnych, która wymaga zróżnicowania reżimów gospodarki leśnej w czasie i przestrzeni.

   Prelegent zwrócił uwagę, że należy wyróżniać siedliska rzadkie, bez względu na ich areał, aby można było skutecznie je chronić przed zanikaniem, np. niewielkie obszarowo siedliska górskie jak jaworzyny w kompleksie z buczynami.

            Prof. dr hab. Jerzy M. Gutowski, Zakład Lasów Naturalnych w Białowieży (IBL) przedstawił zagrożenia ekosystemów leśnych wynikające z żywiołu OGIEŃ, którego działanie w przyrodzie, wbrew powszechnym oczekiwaniom nie zawsze może oznaczać zniszczenie (klęskę): referat pt. „Pożar lasu – czy to zawsze klęska?”.

Prof. dr hab. Jerzy M. Gutowski, Zakład Lasów Naturalnych w Białowieży (IBL)

   Prelegent omówił we wstępie rodzaje pożarów lasu i ich wpływ na ekosystemy: ziemne (podziemne), przyziemne (dolne; pokrywy glebowej), wierzchołkowe (górne) oraz pojedynczych drzew. Jak wskazuje Prelegent, Polska zaliczana jest do krajów o średnim ryzyku zagrożenia pożarowego lasu – ze stosunkowo dużą liczbą pożarów o niewielkiej powierzchni. Skutki pożarów lasu mają wpływ na:

• atmosferę – powodują wzrost stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze (metan, tlenki węgla, azotu i siarki), anomalie meteorologiczne (gwałtowne burze, zmniejszenie opadów), pogorszenie warunków życia i zdrowia ludzi;
• drzewostan i pokrywę gleby, co przyczynia się do: częściowego lub całkowitego zniszczenia roślin lub ich osłabienia, strat w świecie zwierząt, zakłócenia stosunków dominacyjnych, zniszczenia środowisk życia, niszczenie świata grzybów;
• glebę, co wpływa na degradację pokrywy gleby, pogorszenie właściwości biologicznych na skutek wskutek zniszczenia jej mikroflory, zakłócenie procesu powstawania próchnicy.

   Prof. dr hab. Jerzy M. Gutowski zauważył, że skutki pożarów mogą mieć pozytywne konsekwencje dla ekosystemów leśnych, do których należą:

• możliwość odnowienia się niektórych gatunków drzew (np. Pinus banksiana, ponderosa, Quercus macrocarpa);
• pojawienie się nowych środowisk dla różnych organizmów;
• zwiększenie bogactwa gatunkowego o gatunki pirofilne;
• usuwanie gromadzącego się w lesie „paliwa” (pożary kontrolowane), co zapobiega powstawaniu pożarów o charakterze katastrofalnym;
• zapobieganie sukcesji lasu w otwartych krajobrazach (preria, step, murawy kserotermiczne, wrzosowiska).

   Następnie Prelegent, na przykładzie pożarów w Puszczy Białowieskiej oraz w Nadleśnictwie Płaska, przybliżył ich znaczenie ekologiczne dla sukcesji chrząszczy saproksylicznych oraz pirofilnych. Badania prowadzono w latach 2020-2022 (3 lata), w 5 strefach, o różnej intensywności pożaru. Dokonano pomiaru miąższości drzewostanu i zasobności martwego drewna w porównywanych środowiskach, aby ocenić potencjalną bazę rozwojową dla chrząszczy saproksylicznych. Niemal we wszystkich latach obserwacji stwierdzono wyższe bogactwo gatunkowe i liczbę chrząszczy na powierzchni po pożarowej, niż na sąsiedniej powierzchni kontrolnej. Wystąpienie podsumowane zostało wnioskami, które wskazują m.in., że:

• pożary pokrywy glebowej boru sosnowo-świerkowego w Białowieskim Parku Narodowym oraz w Puszczy Augustowskiej nie wpłynęły znacząco na skalę obumierania drzew w otoczeniu pożarzyska, a ich wpływ ograniczył się tylko do powierzchni objętej ogniem;
• jako potencjalne szkodniki drzewostanów sosnowo-świerkowych uszkodzonych przez pożar w północno-wschodniej Polsce można brać pod uwagę: Hylobiusabietis, Ips duplicatus, sexdentatus, I. typographus, Pityogeneschalcographus, Polygraphus poligraphus i Trypodendron lineatum;
• pożary mają pozytywny wpływ na kształtowanie się różnorodności gatunkowej chrząszczy saproksylicznych, zapewniają też miejsce i warunki bytowania gatunkom pirofilnym, w tym cennym faunistyczne. Z punktu widzenia ochrony przyrody ich powtarzalna obecność w krajobrazie leśnym jest niezbędna dla zachowania bioróżnorodności;
• należałoby rozważyć stosowanie w naszym kraju kontrolowanego wypalania pokrywy glebowej pewnych powierzchni leśnych, aby zapewnić odpowiednie środowisko życia i miejsce rozwoju dla rzadkich i ginących gatunków pirofilnych, w tym chrząszczy „naturowych”, co do których Polska jest zobowiązana do zachowania w niepogorszonym stanie ich siedlisk i populacji.

   Prof. dr hab. Jerzy M. Gutowski podsumował swoje wystąpienie stwierdzeniem, że pożary pokrywy glebowej, na niewielkiej powierzchni, mogą być jednym z narzędzi ochrony przyrody, a możliwość stosowania kontrolowanych pożarów lasów powinna być wprowadzona do polskiego prawodawstwa, z czasem i do praktyki. Kontrolowane pożary (prescribed burning) lasu są stosowane są w różnych częściach świata, zarówno w ochronie przyrody, jak i w ochronie lasu (m.in. Australia, USA, Kanada, Japonia, RPA, Portugalia, Hiszpania, Francja, Włochy, Grecja, Norwegia, Szwecja, Finlandia).

      Prof. dr hab. Wojciech Grodzki, Zakład Lasów Górskich w Krakowie (IBL), zapoznał uczestników Konferencji z „Zagrożeniami ekosystemów leśnych w górach”. Zagrożenia te, jak podkreślił Prelegent, dotyczą w praktyce powierzchni leśnej w zarządzie LP – 686 tys. ha; 4 RDLP, 50 nadleśnictw, 8 parków narodowych.

Prof. dr hab. Wojciech Grodzki, Zakład Lasów Górskich w Krakowie (IBL)

   Prof. dr hab. Wojciech Grodzki problematykę zagrożeń ekosystemów górskich przedstawił w aspekcie wpływu poszczególnych żywiołów: wody, ognia i wiatru. Woda, Jego zdaniem, nie powoduje większych zniszczeń w ekosystemach, natomiast efektem jej nadmiaru mogą być osuwiska gleby oraz zniszczenia elementów infrastruktury, jak: drogi i przepusty wodne. Mapa zagrożenia pożarowego Polski monitorowana przez Instytut Badawczy Leśnictwa nie obejmuje punktów kontrolnych w górach, gdzie zagrożenie pożarami jest niskie bądź znikome. Jednak pożary występują w ekosystemach górskich na skutek działalności ludzkiej. Natomiast, jak zauważył Prelegent, wiatr i śnieg w szczególności stanowią bardzo silne zagrożenie. Wiatrołomy i wiatrowały są zjawiskiem bardzo częstym w górach, jednak z różnym nasileniem zależnie od roku. Zjawiska lawinowe mają charakter zagrożeń bardzo lokalnych. Wiatr, jest przyczyną ubytku aparatu asymilacyjnego na skutek nasilenia emisji przemysłowych i obłamywania gałęzi. W efekcie następuje osłabienie drzew i nasila się defoliacja powodowana przez owady. Drzewa powalone, stanowią środowisko życia wielu gatunków owadów kambio- i ksylofagicznych. Skutki tych zagrożeń można podzielić na:

• bezpośrednie: traty surowca, materiał lęgowy owadów kambio- i ksylofagicznych, przerwanie ciągłości kompleksów leśnych;
• pośrednie: osłabienie drzew, które przetrwały, naderwane systemy korzeniowe, stres spowodowany nagłym odsłonięciem, wzrost zagrożenia rozrodem owadów.

   Prelegent, jako bardzo istotne zagrożenie, wymienił skutki zmian klimatycznych, do których należy susza. Jest to ogromne zagrożenie dla obecnie najczęściej występującego w składzie gatunkowym świerka, którego już teraz można zaliczyć do „przegranych” – jak zauważył Profesor Wojciech Grodzki. Kryzys zdrowotności – podatność na gradacje, epifitozy i rozpad drzewostanów, prawdopodobne podwyższenie pięter roślinności w górach oraz przemiany składy gatunkowego, wymienił jako kolejne skutki zmian klimatycznych. Na przykładzie badań nad kornikiem drukarzem Ips typographus (L.) przedstawił wyniki badań zdolności do rójki oraz tempo rozwoju stadiów przedimaginalnych, które są zależne od temperatury. Skutki gorącego i suchego lata oraz ciepłej jesieni wpływają na: przyśpieszenie rozwoju, zwiększenie liczby generacji, większe zdolności rozrodcze, zimowanie pod korą w stadium chrząszcza, słabą obronę świerka i wzrost zagrożenia gradacjami.

   Na koniec swojego wystąpienia Prof. dr hab. Wojciech Grodzki wyraził zaniepokojenie konsekwencjami objęcia ochroną ścisłą znacznych obszarów leśnych Polski, to jest wdrożenie jednego z celów unijnej Strategii na rzecz bioróżnorodności do 2030 roku – objęcie ścisłą ochroną 10% obszarów lądowych, w tym wszystkich pozostałych w UE lasów pierwotnych i starodrzewów. W przypadku zaniechania zabiegów ochronnych zagrożenie zamieraniem może objąć, Jego zdaniem, drzewostany świerkowe co najmniej od II klasy wieku (ok. 400 tys. ha) o zapasie 95,7 mln m³, a gdyby doszło do niekontrolowanego rozrodu „drobnych” korników – także drzewostany w I klasie wieku (dalsze ok. 30 tys. ha i 250 tys. m³).

       Dr hab. Błażej Przybylski, prof. APS, Akademia Pedagogiki Specjalnej omówił „Globalne zagrożenia w ocenie młodzieży akademickiej”, w wykładzie przygotowanym we współpracy z dr hab. Emilią Janeczko, prof. SGGW. Badania dotyczyły odniesienia ankietowanych do realnych zagrożeń w przyszłości i jak podkreślił Prelegent, mają one charakter badań naukowych. Dr hab. Błażej Przybylski podał teoretyczne podstawy prowadzenia tego typu badań. Jak zaznaczył w badaniach można odnieść się do przyszłości życzeniowych zdarzeń czy też zdarzeń prawdopodobnych. Jak zauważył Prelegent, nie ma jednej „przyszłości”, a preferencje co do niej mogą mieć charakter zdarzeń pozytywnych lub negatywnych. Zagrożenia stanowią w ocenie przyszłości  powszechność występowania, przy tym istnieje możliwość do kumulacji i ich współwystępowania.

Dr hab. Błażej Przybylski, prof. APS, Akademia Pedagogiki Specjalnej

   Celem prezentowanych badań była identyfikacja zagrożeń dla ładu społecznego w perspektywie narodowej. W badaniach pozyskiwano opinie studentek i studentów na temat prawdopodobieństwa wystąpienia oraz siły potencjalnego wpływu wybranych zagrożeń globalnych na ład społeczny w Polsce w perspektywie kolejnego dziesięciolecia od momentu realizacji badania. Narzędzie badawcze stanowił autorski kwestionariusz ankiety, w którym wymieniono 39 zagrożeń, gdzie 6 stanowiły z nich zagrożenia środowiskowe:

• skażenie środowiska naturalnego;
• ekstremalne zjawiska pogodowe (klęski żywiołowe, np. powodzie, huragany itp.),
• zmiany klimatu;
• katastrofy środowiskowe spowodowane przez człowieka;
• upadek ekosystemów i utrata bioróżnorodności;
• eksploatacja zasobów naturalnych.

   Badania zapoczątkowano w 2018  r., to jest przed pandemią Covid-19, i w pierwszym roku badań metodą audytoryjną brali udział studenci licznych uczelni (APS, SGH, UM, SGGW, PW i SGGW), dalsze badania w latach 2020 i 2022 prowadzono online. Wyniki badań, prowadzone dla najbardziej różnorodnej grupy studentów (2018 r.), wskazały zagrożenia środowiskowe, jako te o największej sile wpływu na przyszłość naszego kraju. W skali od 1 do 5, wśród zagrożeń środowiskowych najwyżej oceniane było prawdopodobieństwo wystąpienia zmian klimatycznych (3,58), na kolejnych miejscach: skażenie środowiska naturalnego (3,50), eksploatacja zasobów naturalnych (3,46), katastrofy środowiskowe spowodowane przez człowieka (3,44), ekstremalne zjawiska pogodowe (klęski żywiołowe, np. powodzie, huragany itp.) (3,14) oraz upadek ekosystemów i utrata bioróżnorodności (2,96). Wyniki ankiet przeprowadzone w latach 2018-2022, wśród studentów tylko pedagogiki (APS) również zmiany klimatyczne, skażenie środowiska naturalnego oraz katastrofy środowiskowe, wskazywały jako najbardziej istotne. Dr hab. Błażej Przybylski podsumował wyniki prezentowanych badań w aspekcie społecznych konsekwencji rosnącego przekonania o nieuchronności wystąpienia części zagrożeń i ich katastroficznym wpływie na ład społeczny w Polsce. Jak zauważył od 2018 roku obserwujemy systematyczny wzrost oceny prawdopodobieństwa wystąpienia i siły potencjalnego wpływu zagrożeń globalnych w ogólnym ujęciu, co również niesie liczne konsekwencje społeczne.  Kwestie środowiskowe stanowią element wzorca tożsamościowego młodzieży. Wysokie miejsca zagrożeń środowiskowych, które (jak się wydaje) jeszcze kilkadziesiąt, kilkanaście lat temu byłyby na bardzo odległych miejscach, albo nawet nie zostałyby uwzględnione w kwestionariuszu, stanowi tego stwierdzenia podstawę. Nie tylko dostrzeganie, lecz także przeżywanie spraw środowiskowych i zagrożeń klimatycznych (emocje, gorąca tematyka codziennych rozmów, poczucie depresji klimatycznej), stają się wyróżnikami wzorca tożsamościowego młodych.

   Po wygłoszeniu czterech referatów przyszedł czas na dyskusję, którą moderowali: dr hab. Małgorzata Sułkowska, prof. IBL (Zakład Hodowli Lasu i Genetyki Drzew Leśnych) i dr inż. Artur Rutkiewicz (Zakład Ochrony Lasu, IBL). Uczestnicy konferencji online mogli zadawać pytania na czacie platformy Zoom.

Dr hab. Małgorzata Sułkowska, prof. IBL i dr inż. Artur Rutkiewicz – moderatorzy dyskusji

    Spotkanie zakończył Artur Sawicki, kierownik Projektu, dziękując prelegentom i uczestnikom w Konferencji za udział i interesujący wkład w dyskusję.

Artur Sawicki, kierownik Projektu pt. „Zagrożenia ekosystemów leśnych – klęski i przeciwdziałanie”

   Konferencja została przygotowana w ramach projektu edukacyjnego pt. „Zagrożenia ekosystemów leśnych – klęski i przeciwdziałanie”, dofinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Opracowanie: Małgorzata Sułkowska

Zdjęcia: arch. IBL