Przyczyny zamierania modrzewia w Polsce

7 grudnia 2017 r. w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Sękocinie Starym odbyło się seminarium naukowe pt. „Określenie przyczyn zamierania modrzewia w drzewostanach w północno-wschodniej i południowej Polsce”.

Dr hab. Janusz Czerepko, dyrektor IBL przywitał licznie przybyłych gości, w tym przedstawicieli z Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, regionalnych dyrekcji LP, Zespołów Ochrony Lasu oraz nadleśnictw. Obecni byli także pracownicy wyższych uczelni oraz liczne grono pracowników IBL. Uczestnicy seminarium, które moderowała dr hab. Iwona Skrzecz – kierownik Zakładu Ochrony Lasu IBL, dyskutowali nad przyczynami zamierania drzew i silnego osłabienia młodników modrzewia europejskiego (Larix decidua Mill.).

Dr hab. Iwona Skrzecz, kierownik Zakładu Ochrony Lasu

Dr hab. Janusz Czerepko, dyrektor IBL

Zjawisko to występuje w dwóch obszarach; w północno-wschodniej części Polski na terenie kilku nadleśnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku oraz na południu w Górach Izerskich na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu. Osłabienie oraz zamieranie drzewostanów modrzewiowych obserwowane jest również w nadleśnictwach Prudnik i Rudy Raciborskie w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Prowadzoną w latach 2015-2017 realizację tematu na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych koordynował dr hab. Wojciech Grodzki z Zakładu Lasów Górskich IBL w Krakowie, a za prace realizowane w północno-wschodniej Polsce odpowiadał dr inż. Tomasz Jabłoński z Zakładu Ochrony Lasu IBL.

Dr hab. Wojciech Grodzki, kierownik Zakładu Lasów Górskich w Krakowie

Dr inż. Tomasz Jabłoński z Zakładu Ochrony Lasu

Na wstępie koordynatorzy projektu przybliżyli genezę problemu zamierania gatunków modrzewi, które w Polsce północno-wschodniej występują głównie na gruntach porolnych i charakteryzuje się przedwczesnym żółknięciem i opadaniem igieł, a w konsekwencji sukcesywnym skracaniem i zamieraniem koron drzew. Aby przybliżyć problem zamierania drzewostanów modrzewiowych w Górach Izerskich, dr hab. Wojciech Grodzki zwrócił uwagę, że problem dotyczy przedplonowych drzewostanów modrzewiowych, którymi sztucznie obsadzone zostały obszary Gór Izerskich wylesione w latach osiemdziesiątych XX wieku w następstwie gradacji wskaźnicy modrzewianeczki Zeiraphera griseana (Hb) i owadów z zespołu kornika drukarza Ips typographus (L.), zasiedlających tamtejsze drzewostany świerkowe. Aktualnie w drzewostanach tych obserwuje się wzrost liczebności kornika modrzewiowca.

W części referatowej seminarium omówiono szczegółowo szereg czynników, które mogą wpływać na osłabienie drzewostanów modrzewiowych w północno-wschodniej Polsce. Oprócz budowy i struktury drzewostanów przeanalizowano również czynniki klimatyczne i wykonywane zabiegi pielęgnacyjne i hodowlane a także zaprezentowano wyniki wykonanych analiz fitopatologicznych, entomologicznych i genetycznych. Dr inż. Karol Sokołowski omówił właściwości fizykochemiczne gleb, które wpływają na warunki wzrostu modrzewi zwracając uwagę, że są to gleby morenowe z frakcją kamieni o dużej zwięzłości, a wartości użytkowe tych gleb zależą bardziej od ukształtowania terenu i działalności człowieka, a w mniejszym stopniu od ich warunków fizykochemicznych.

Dr inż. Karol Sokołowski z Zakładu Ekologii Lasu

Mgr inż. Hanna Szmidla skupiła się na omówieniu stanu korzeni i występowaniu grzybów mykoryzowych zwracając uwagę, że wzrost stopnia defoliacji jest skorelowany z udziałem martwych korzeni oraz brakiem grzybów mykoryzowych. Przeprowadzone rozpoznanie fitopatologiczne, oprócz występowania opadziny i osutki, wykazało obecność raka modrzewia jako czynnika najbardziej niebezpiecznego i zagrażającego zdrowotności drzewostanów modrzewiowych. Wykazano również związek między występowaniem raka modrzewia a defoliacją drzew. Natomiast zawartość makro- i mikroelementów w igłach modrzewi określono jako średnią i prawidłową.

Mgr inż. Hanna Szmidla z Zakładu Ochrony Lasu

Analizując problem zamierania modrzewia w Polsce północno-wschodniej od strony entomologicznej, dr inż. Cezary Bystrowski wskazał na występowanie na nim ciekawych gatunków z rodzin Tortricidae, Adelgidae oraz Coleophoridae, nie stwierdzając jednak obecności owadów, które przyczynić się mogą do znacznego osłabienia drzew.

Dr inż. Cezary Bystrowski z Zakładu Ochrony Lasu

Dr inż. Katarzyna Sikora przedstawiła również wstępne wyniki dotyczące badań genetycznych, według których ponad połowę przebadanych drzew stanowi modrzew europejski, bardzo podatny na porażenie przez Lachnellula willkommii – sprawcę raka modrzewia, w przeciwieństwie do hybryd, które cechowały się większą odpornością na tę chorobę. Jednym z omawianych czynników, które mają również wpływ na kondycję drzewostanów modrzewiowych, jest klimat.

Dr inż. Katarzyna Sikora z Zakładu Ochrony Lasu

Dr inż. Tomasz Jabłoński omówił przebieg temperatur na badanym obszarze, wskazując na występowanie ekstremów pogodowych przed zakończeniem i po rozpoczęciu wegetacji, skrajnie niskich lub wysokich temperatur i długich okresów suszy, które mają wpływ na przyrost modrzewi na grubość. Podsumowując dyskusję na temat osłabienia i zamierania modrzewi w północno-wschodniej Polsce, zwrócił uwagę, że wymienione czynniki nie występują pojedynczo, ale ich wzajemnie ze sobą powiązane działania mogą być określone jako czynniki predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące, w procesie określanym jako choroba spiralna.

Dr inż. Marcin Jachym z Zakładu Lasów Górskich w Krakowie

Zamieranie drzewostanów modrzewiowych na południu Polski jest związane ściśle z występowaniem kornika modrzewiowca Ips cembrae (Heer). Dr inż. Marcin Jachym omówił wyniki analizy przyrostu radialnego modrzewi, która wykazała obniżenie jego dynamiki po roku 2005, kiedy zaobserwowano początki gradacji tego kornika. Przedstawił także wyniki oceny występowania krobika modrzewiowca Coleophora laricella (Hübner) przy pomocy feromonów zaznaczając, że motyl ten nie stwarza zagrożenia dla życia modrzewi, brak też korelacji między liczbą motyli odłowionych na poszczególnych stanowiskach a stopniem defoliacji i długością korony drzew. Dr hab. Wojciech Grodzki omówił szczegółowo zakres prac związanych z występowaniem i monitorowaniem kornika modrzewiowca oraz ze stosowanymi metodami ograniczania jego populacji. Kornik modrzewiowiec na badanym obszarze, w wyższych partiach Gór Izerskich, wyprowadza generację główną i siostrzaną, natomiast w dolnych partiach może dodatkowo wystąpić jeszcze jedna generacja, zakładana przez chrząszcze wylęgłe w lecie. Biologia gatunku tego kornika utrudnia zastosowanie klasycznych metod ograniczania populacji, ponieważ nie zimuje on w żerowiskach, natomiast zdolny jest do zasiedlania wyrobionego surowca w korze, przygotowanego do wywózki. Do lokalnego wzrostu zagrożenia może się także przyczyniać ustanowienie stref ochronnych cietrzewia, w których obowiązują ograniczenia w prowadzeniu prac leśnych. Ograniczenia te znacznie utrudniają wykonywanie w sezonie wegetacyjnym zabiegów związanych z obniżaniem liczebności populacji kornika modrzewiowca.

Uczestnicy seminarium – pracownicy Instytutu Badawczego Leśnictwa

Uczestnicy seminarium – leśnicy z nadleśnictw, regionalnych dyrekcji LP i Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych

W podsumowaniu autorzy zwrócili uwagę na potrzebę pilnej przebudowy drzewostanów modrzewiowych, które w górach spełniły już rolę przedplonu, a także znaczenie zachowania reżimu sanitarnego dla zmniejszania zagrożenia ze strony raka modrzewia i kornika modrzewiowca. Do zalesień należy wykorzystywać odpowiednie ekspozycje o znanych uwarunkowaniach klimatycznych oraz gatunki lub proweniencje modrzewia o niskiej podatności na choroby grzybowe. Zwrócono również uwagę na prowadzenie odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych umożliwiających kształtowanie długich koron drzew. W dyskusji głos zabrali przedstawiciele jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych oraz realizatorzy tematu badawczego i zebrani goście, zwracając uwagę na duże znaczenie hybrydyzacji i popierania gatunków rodzimych. Wyrażono również potrzebę przygotowania odpowiednich zaleceń postępowania na potrzeby praktyki leśnej.

Opracował: dr inż. Marcin Jachym
Zdjęcia: Leszek Kruczek