Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego w polskiej części Puszczy Białowieskiej w 2016 r.

„Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” w ramach usługi naukowo-badawczej pt. „Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych”

WPROWADZENIE

Wyjściowe zagadnienia i tematy zadania inwentaryzacyjnego

Wyjściowe zagadnienia i tematy zadania inwentaryzacyjnego
1.    Dziedzictwo kulturowe na terenach leśnych – w stronę zintegrowanej ochrony i zarządzania dobrami kultury i środowiska:
– potrzeba rozpoznania zabytków na terenach leśnych – stan przed zastosowaniem nowoczesnych technik teledetekcyjnych (technologii laserowego skanowania lotniczego – ALS)
– między kulturą a naturą – w stronę zintegrowanych i kompleksowych działań na rzecz ochrony dóbr kultury i środowiska – współpraca środowisk związanych z dziedzictwem kulturowym i środowiskiem przyrodniczym (środowiskiem leśników)
– interdyscyplinarne zarządzanie dobrami kultury i środowiska

2.    Idea przyświecająca interdyscyplinarnej inicjatywie DGLP, IBL oraz Partnerów w zakresie rozpoznawania, inwentaryzacji i popularyzacji dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych w Polsce:
– ogólnokrajowe założenia w zakresie inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych;
– w stronę ochrony dziedzictwa kulturowego przez zarządców i właścicieli terenów zalesionych;
– systemowe i wielozespołowe podejście do dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych – w kierunku zrównoważonego rozwoju.

3.    Innowacyjne i nieinwazyjne technologie, wykorzystywane w ochronie zabytków – ochrona, badanie, popularyzacja i zarządzanie – LiDAR i nie tylko …
– zasoby kulturowe w perspektywie technologii teledetekcyjnych – potencjał, innowacyjność, nieinwazyjność i efektywność zastosowania metod
– między tradycją a nowoczesnością – na i pod powierzchnią terenu – skanowanie, fotografia lotnicza, geofizyka, zobrazowania satelitarne itd.
 

PRZEKROJOWY OPIS ZADANIA „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego”  w ramach projektu pt. „Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych”

Inicjatywa badania – inwentaryzacji opiera się na stworzonej koncepcji, która m.in. za punkt wyjścia przyjęła przede wszystkim dane teledetekcyjne (dane lotniczego skanowania laserowego – technologia ALS czy też technologia określana jako LiDAR), pozyskane w ramach projektu Instytutu Badawczego Leśnictwa pt. „LIFE+ ForBioSensing PL Kompleksowy monitoring dynamiki drzewostanów Puszczy Białowieskiej z wykorzystaniem danych teledetekcyjnych”. W ramach stworzonej koncepcji, priorytetowe dla planowanych badań, stały się działania na rzecz rozpoznania i ochrony dziedzictwa kulturowego, czego uzasadnieniem był m.in. brak tego typu inicjatyw dla obszaru Puszczy Białowieskiej, jak również nikłe, dotychczasowe rozpoznanie zabytków na tym terenie. Innowacyjne i pionierskie w tym zakresie badania są uzupełniane o tradycyjne techniki badawcze, jak i wiele innych, nieinwazyjnych metod oraz danych, takich jak np. archiwalne zdjęcia lotnicze.

            Prace badawcze są realizowane głównie na terenach zalesionych – w polskiej części Puszczy Białowieskiej, znajdujących się w granicach Nadleśnictw Białowieża, Browsk i Hajnówka, a także na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Obszar badań znajduje się w obrębie następujących obszarów AZP (Archeologiczne Zdjęcie Polski): 41-91, 42-90, 42-91, 42-92, 42-93, 42-94; 43-91, 43-92, 43-93, 43-94; 44-91, 44-92, 44-93, 44-94; 45-91, 45-92, 45-93, 45-94; 46-90, 46-91, 46-92, 46-93, 46-94; 47-90, 47-91, 47-92, 47-93; 48-90, 48-91, 48-92 (Ryc. 1)

Ryc. 1. Obszary AZP na tle oddziałów leśnych Puszczy Białowieskiej.

            Działania w ramach podjętej inicjatywy charakteryzuje m.in. kształtowanie współczesnej polityki i strategii konserwatorskiej, ukierunkowanej na zintegrowane działania, dostrzegające w sposób łączny dobra kultury i środowiska. Kolejną, ważną cechę charakteryzującą projekt stanowi współtworzenie metodyki badawczej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego na terenach leśnych, zwłaszcza obszarów chronionych. Dodatkowym elementem definiującym inicjatywę jest rozwój i upowszechnianie innowacyjnych, nieinwazyjnych metod badawczych, ukierunkowanych w stronę dziedzictwa kulturowego oraz obszarów leśnych.

Zaplanowane prace inwentaryzacyjno-badawcze składają się z kilku zasadniczych elementów: (1) prac organizacyjno-przygotowawczych; (2) prac z zasobami archiwalnymi i publikacjami (kwerendy archiwalne, kwerendy literaturowe oraz kwerendy zasobów teledetekcyjnych); (3) wskazaniu newralgicznych miejsc i obiektów zabytkowych, wymagających pierwszoplanowych działań; (4) przygotowaniu, przetworzeniu i wizualizacji geodanych (ALS), a następnie rozpoznaniu i wskazaniu potencjalnych obiektów zabytkowych; (5) weryfikacji wskazań w terenie na bazie metod nieinwazyjnych (i/lub inwazyjnych); (6) badań nieinwazyjnych oraz wykopaliskowo-sondażowych wybranych, znanych obiektów i stanowisk archeologicznych; (7) prac gabinetowo-laboratoryjnych i dokumentacyjnych; (8) prac związanych z opracowaniem i przygotowaniem dokumentacji dla Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku oraz Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku. Do działań uzupełniających i towarzyszących inicjatywie należy zaliczyć m.in. (a) spotkania robocze, bieżące prezentacje wyników i postępu badań; (b) szkolenia w zakresie identyfikacji obiektów zabytkowych na terenach leśnych, dedykowane przede wszystkim pracownikom Lasów Państwowych – z poszczególnych nadleśnictw; (c) działania promocyjne i prezentacyjne. Na cały okres trwania projektu zaplanowano prace związane z budową systemu informacji przestrzennej, związanego z zasobami zabytkowymi, a także prace mające przygotować dokumentację do zastosowania w działaniach na rzecz gospodarki leśnej oraz planowania.

Przekrojowa historia badań w ramach przedsięwzięć DGLP i ogólne wyniki

Wstępne rozpoznanie specyfiki terenu Puszczy Białowieskiej oraz dziedzictwa kulturowego, znajdującego się na jej obszarze, na podstawie danych archiwalnych, literatury przedmiotu oraz dostępnych zasobów ISOK (akronim od „Informatyczny System Osłony Kraju”) było możliwe już przed 2016 r., zanim jeszcze pozyskano dane ALS w ramach projektu „Life+ ForBioSensing”. Dzięki m.in. dostępności (on-line) wizualizacji oraz przetworzeń danych ISOK, możliwe było wstępne rozpoznanie rysujących się deniwelacji terenu, o prawdopodobnym, antropogenicznym charakterze; stało się to również podstawą do dalszych badań i dało asumpt do stworzenia koncepcji inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej. Z racji jednak ograniczonego dostępu do danych ISOK-ALS (dla tego obszaru – dane ISOK nie pokrywały całego obszaru PB do 2015 r., a do początku 2017 r. były nadal w całym wymiarze niedostępne), które swoim zasięgiem pokrywały jedynie część Puszczy Białowieskiej – w tym jedynie 53% powierzchni Białowieskiego Parku Narodowego, nie było podstaw do pełnego – teledetekcyjnego rozpoznania terenu.

—————————–
M.in. ISOK on-line

         
Ryc. 2. Zasięg danych ISOK – dane w PZGK na tle granic Puszczy Białowieskiej oraz BPN. Zasięg danych ISOK – stan na 2016 r. Źródło: GUGiK/CODGiK.

W 2016 r. został uruchomiony pierwszy, wstępny etap inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego w polskiej części Puszczy Białowieskiej (starania rozpoczęto już w początku 2015 roku). Podstawą prac były m.in. dane archiwalne, badania powierzchniowe, prace geofizyczne, badania inwazyjne, przede wszystkim zaś badania nieinwazyjne, oparte na danych ALS. Podstawą do inwentaryzacji obiektów archeologicznych były wysokorozdzielcze dane rastrowe, wygenerowane na podstawie danych lotniczego skanowania laserowego (ALS), pozyskane w okresie bezlistnym drzewostanów w listopadzie i grudniu 2015 r., w ramach projektu „LIFE+ ForBioSensing PL”. Projekty był współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej w ramach instrumentu finansowego Unii Europejskiej LIFE+ oraz ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Na obszarze Puszczy Białowieskiej dostępne są dane z projektu ISOK, jednak nie pokrywają one swoim zasięgiem całego badanego obszaru (Ryc. 2), ponadto charakteryzują się one mniejszą gęstością chmury punktów. Wyższa gęstość danych pozyskanych w ramach programu „Life+ ForBioSensing” sprawia, że generowane na ich podstawie modele gruntu charakteryzują się wyższą dokładnością. Dodatkowo, dane te zostały pozyskane w okresie bezlistnym, dzięki czemu uzyskano wysoką gęstość chmury punktów na poziomie gruntu (w okresie wegetacyjnym większość wiązki laserowej zatrzymuje się w warstwie koron drzew).

Dzięki uzyskaniu zaskakujących i nieoczekiwanych rezultatów, jak również rozwijając początkowe założenia tego projektu, zakładające kontynuację prospekcji, inwentaryzacji i ochrony zabytków na obszarze Puszczy Białowieskiej, w 2017 r. podjęto dalsze prace, które wstępnie planowano na łączny okres od 3 do 5 lat.

            Realizowane działania bez wątpienia stanowią wyjątkową, nowatorską a zarazem pierwszą tego typu inicjatywę w Polsce, jak również w historii polskich badań dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych – w tym przypadku w polskiej części Puszczy Białowieskiej. Pionierskie, a zarazem nowatorskie podejście, z wykorzystaniem przede wszystkim danych ALS, do inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego (archeologicznego) w ramach wielkoobszarowego projektu, stanowi inicjatywę, którą kształtuje współczesna polityka Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe – Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, będącego zarządcą większości terenów zalesionych w Polsce, w tym części obszaru Puszczy Białowieskiej. To bez wątpienia bezprecedensowe, niemające swojego wcześniejszego odpowiednika działania, wyznaczają współczesny kierunek, w ramach holistycznego podejścia, uwzględniającego zarówno dobra kultury, jak i środowiska. W swym założeniu projekt jest inicjatywą, dążącą do wypracowania strategii, która może zyskać szersze uznanie i praktyczny wymiar na innych terenach zalesionych. Zainteresowanie zarządcy terenu dziedzictwem kulturowym na podległych mu terenach w specyficzny sposób zyskuje wsparcie w systemie ochrony zabytków w Polsce. Nadaje to tym samym podejmowanym przez zarządcę działaniom szczególny i dodatkowy wymiar, mianowicie szczególnej troski o dobra kultury i dziedzictwo kulturowe, zarówno w kontekście prowadzonej gospodarki, jak również prac nad trwałością, ciągłością i rozwojem lasów w Polsce. Te szczytne idee wyznaczają podstawy, a zarazem kreślą początek historii „nowoczesnej” inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego, w wymiarze wielkoobszarowym, początek historii projektu, łączącego działania na rzecz dóbr kultury i środowiska z innowacyjnymi technologiami, do jakich bez wątpienia należy skanowanie laserowe.

            Na podstawie wcześniejszych doświadczeń (m.in. podczas realizacji projektu naukowego „Laserowi Odkrywcy – nieinwazyjne badanie i dokumentowanie obiektów archeologicznych i historycznych województwa świętokrzyskiego” – społecznościowy projekt badawczy, realizowany w ramach przedsięwzięcia „Ścieżki Kopernika”, którego wykonawcą było konsorcjum, a liderem Instytut Badawczy Leśnictwa” – 2013 r.), podjęto przygotowania, mające doprowadzić do działań związanych z badaniem zabytków na innych obszarach zalesionych w Polsce, w tym na obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej. Od 2016 r. na terenie Puszczy Białowieskiej prowadzone były badania archeologiczne w ramach zadania „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego”, realizowanego w ramach projektu pt. „Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych”. Projekt był realizowany przez Konsorcjum, którego liderem jest Instytut Badawczy Leśnictwa (IBL) w Sękocinie Starym, jednym zaś z uczestników i wykonawcą części prac, związanych z dziedzictwem archeologicznym – Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (IAiE PAN), wraz z współpracującymi specjalistami i ekspertami.

Badania archeologiczne na terenie Puszczy Białowieskiej w ramach omawianego projektu były realizowane w okresie od (kwietnia) czerwca 2016 r. do grudnia 2016 r. Inwentaryzacja (głównie na podstawie danych pozyskanych z pomiarów teledetekcyjnych) prowadzona była przez zespół analityków z Instytutu Badawczego Leśnictwa (w śród nich znalazły się m.in. osoby, reprezentujące takie dyscypliny jak archeologia, geomatyka, geodezja czy leśnictwo), którzy na podstawie wygenerowanych podkładów rastrowych dokonali wstępnego rozpoznania  form terenowych, widocznych na Numerycznym Modelu Terenu (NMT) i przetworzeniach danych ALS. Łącznie przeanalizowano 2108 oddziałów na terenie całej Puszczy Białowieskiej, w tym:

• 444 oddziałów w Nadleśnictwie Białowieża,
• 396 oddziałów w Białowieskim Parku Narodowym,
• 598 oddziałów w Nadleśnictwie Browsk,
• 670 oddziałów w Nadleśnictwie Hajnówka.

Na terenie Puszczy Białowieskiej zespół IBL, wraz z archeologiem, wskazali ponad 20 000 potencjalnych obiektów archeologicznych (Tabela 1).

Tabela 1. Zestawienie wyników weryfikacji zespołu IBL i archeologa. Źródło: IBL.

Kolejnym etapem prac była terenowa weryfikacja wskazań, której zasadniczą część prowadził zespół z IAiE PAN z Warszawy. Ze względu na dużą ilość obiektów wytypowanych w ramach tzw. prac gabinetowych,  niemożliwe było zbadanie ich wszystkich w terenie, na  pierwszym etapie prac. Badania powierzchniowe w 2016 r. przeprowadzono na obszarze około 190 km². W ich trakcie zweryfikowano 3654 punkty, z czego 2930 zostało wskazanych na podstawie analizy danych LiDAR. Po dodaniu stanowisk znanych ze źródeł archiwalnych wydzielono łącznie 3868 obiektów. Po weryfikacji terenowej wyróżniono 3412 obiektów pochodzenia antropogenicznego (ok. 88,2%) i 368 form naturalnych (ok. 9,5%). Pozostałe 88 obiektów (ok. 2,3%) nie zostało zweryfikowanych terenowo ze względu na trudną dostępność terenu (np. bagna).

Ryc. 3. Przykład pozytywnej  weryfikacji powierzchniowej – pozostałości po eksploatacji surowców  naturalnych (?). Fot: R. Zapłata

Kolejnym elementem badań była prospekcja geofizyczna, którą przeprowadzono na 5 wytypowanych obszarach. W wyniku pomiarów geofizycznych wykazano występowanie anomalii, wskazujących na obecność obiektów – struktur podziemnych. Nieinwazyjna i częściowo inwazyjna prospekcja archeologiczna objęła następujące (archiwalne) stanowiska archeologiczne: 1 – Leśnictwo Przechody st. 6 – Uroczysko Jelonka; 2 – Leśnictwo Postołowo st. 3-5 – Rezerwat Szczekotowo; 3 – Leśnictwo Teremiski st. 3 – Osada Obołonie; 4 – Leśnictwo Nowe st. 1 – Stara Białowieża; 5 – Leśnictwo Podcerkiew st. 2 – Polana Berezowo.

Ryc. 4. Leśnictwo Teremiski st. 3. Przykładowa zbiorcza wizualizacja pełnego obszaru badań i interpretacja rozpoznania nieinwazyjnego (Źródło: Małkowski,  Rydzewicz 2016 – DGLP / IAE PAN).

Na wybranych obszarach Puszczy Białowieskiej przeprowadzono również badania sondażowe w 10 wybranych lokalizacjach. Ogółem przeprowadzono badania wykopaliskowe w ramach 21 wykopów sondażowych, o łącznej powierzchni 314 m². W trakcie badań kopców, stanowisk płaskich (obszary dawnych osad) itp., odkryto ślady dawnego osadnictwa, pozostałości cmentarzysk, obiektów produkcyjnych, w tym potażarni oraz mielerzy, a także bliżej nieokreślone, antropogeniczne konstrukcje, zarówno kamienne, jak i drewniane. W trakcie badań zarejestrowano liczne fragmenty naczyń ceramicznych, kości, zabytki krzemienne oraz kamienne, fragmenty polepy, narzędzi krzemiennych czy metalowych. Natrafiono także na pozostałości pieców kaflowych oraz fragmenty kafli garnkowych.

W ramach badań sondażowych zweryfikowano również dwa obszary, w obrębie których oznaczono tzw. obiekty liniowe – najprawdopodobniej pozostałości dawnych miedz – granic (?), będące reliktami dawnej działalności gospodarczej człowieka. W wyniku przeprowadzonych badań pod powierzchnią terenu rozpoznano niewielkie „wały kamienne” o szerokości dochodzącej do 2 metrów, a długości od kilkunastu do nawet kilkuset metrów (wg rozpoznania danych ALS). W wielu miejscach obiekty te układają się w zamknięte, czworoboczne, regularne konstrukcje, przypominające kształtem siatkę pól uprawnych, wykazując podobieństwo do innych tego typu konstrukcji, znanych z obszarów europejskich, odkrywanych współcześnie również dzięki technologii ALS. Obiekty te rozpoznano we wszystkich nadleśnictwach (Białowieża, Hajnówka, Browsk) oraz na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, w tym na terenie samego rezerwatu (ochrony ścisłej). Wyjątkowe odkrycie wskazuje na obecność na terenie Puszczy Białowieskiej nieznanych dotychczas konstrukcji o pochodzeniu antropogenicznym , co może rzucać zupełnie nowe światło na pojmowanie przeszłości tego terenu (szerzej o odkryciach – czytaj dalej).

Inicjatywę z 2016 r. zakończyła konferencja naukowa, która odbyła się 13 grudnia 2016 r., w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Sękocinie Starym, pt. „Dziedzictwo kulturowe w Puszczy Białowieskiej, stan i perspektywy badań”. Wydarzenie miało na celu prezentację i podsumowanie wyników dotychczasowych badań, przeprowadzonych w ramach projektu (http://www.ibles.pl/-/konferencja-naukowa-nt-dziedzictwa-kulturowego-puszczy-bialowieskiej). Przeprowadzone badania pt. „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego”, w ramach omawianego projektu z 2016 r., w sposób jednoznaczny wykazały, że zasób zabytkowy na terenach Puszczy Białowieskiej jest zdecydowanie większy niż dotychczas sądzono, a jego rozpoznanie potwierdza fakt, że Puszcza obok unikatowego waloru przyrodniczego, posiada także wyjątkowy walor kulturowy.

Ryc. 5. Plakat konferencyjny „Dziedzictwo kulturowe w Puszczy Białowieskiej, stan i perspektywy badań”.

      W 2017 r. kontynuowane są działania, związane z inwentaryzacją dziedzictwa kulturowego na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej, w ramach zadania: „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” – projektu pt. „Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych – kontynuacja”.

CELE PROJEKTU

Projekt, realizując w/w założenia, związane z koncepcją zintegrowanej ochrony i zarządzania dobrami kultury i środowiska na terenach leśnych, ukierunkowany jest na interdyscyplinarne podejście, integrujące m.in. specjalistów z zakresu badania i ochrony zabytków oraz środowiska, jednocześnie ujmując dziedzictwo w sposób holistyczny. Podejmowana inicjatyw ma zatem na celu m.in. integrację środowisk, określenie i opracowanie kompleksowego podejścia do zasobów kulturowych i przyrodniczych, co oprócz badania i ochrony dóbr kultury i środowiska, umożliwi wypracowanie i wdrożenie optymalnej formuły zarządzania i popularyzowania w/w zasobami.

Głównym celem działań interdyscyplinarnych jest przede wszystkim rozpoznanie nieznanych dotychczas zasobów zabytkowych, znajdujących się na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej, weryfikacja stanowisk archiwalnych, przy wykorzystaniu głównie nieinwazyjnych technologii badawczych  i innowacyjnych metod. W efekcie końcowym takie podejście ma doprowadzić do wielkoobszarowej inwentaryzacji zasobów kulturowych na terenie Puszczy Białowieskiej. Kolejny cel działań to opracowanie interdyscyplinarnego programu ochrony zasobów kulturowych i przyrodniczych. Poprzez włączenie do badań analiz palinologicznych, archeozoologicznych czy botanicznych, projekt ma na celu rozpoznanie obiektów przyrodniczych z przeszłości, a zarazem zestawienie zasobów zabytkowych z obiektami środowiskowymi. Projekt na kolejnych etapach uzupełnia prace prowadzone w 2016 r. uszczegóławiając rozpoznanie danych teledetekcyjnych oraz automatyzując prace związane z analizą danych LIDAR.  Za pośrednictwem badań nieinwazyjnych, takich jak prospekcja geofizyczna, prace są ukierunkowane na rozpoznawanie podziemnych struktur, stanowiących nierozerwalny i w znacznym stopniu nierozpoznany dotychczas element Puszczy Białowieskiej. Kolejnym celem jest również wyznaczenie kierunku dalszych działań, związanych z kontynuacją prospekcji, inwentaryzacji i ochrony zabytków na obszarze Puszczy Białowieskiej.

WYKONAWCY

Projekt od początku realizowany jest przez interdyscyplinarny, wieloosobowy zespół specjalistów, w kooperacji z różnymi instytucjami oraz organizacjami pozarządowymi. Działania ukierunkowane są na współpracę ze specjalistami z zakresu: ochrony zabytków (z uwzględnieniem przede wszystkim krajobrazu kulturowego, układów ruralistycznych, reliktów architektury, zabytków archeologicznych, reliktów budownictwa obronnego, fortyfikacji polowych, obiektów techniki – przemysłu – gospodarki, cmentarzy, historycznych założeń  zieleni, czy w końcu miejsc upamiętniania wydarzeń historycznych), leśnictwa, geomatyki, archeologii, historii, geodezji, historii sztuki, konserwacji zabytków, architektury krajobrazu itd.

PRZYDATNE LINKI
http://www.lasy.gov.pl/
https://www.ibles.pl/
https://www.bpn.com.pl/
http://www.unesco.pl/
http://www.nid.pl/pl/
http://www.mkidn.gov.pl/
http://wuoz.bialystok.pl/
http://www.muzeum.bialystok.pl/
http://www.bialystok.lasy.gov.pl/
http://www.gmina.bialowieza.pl/
http://pttk.bialowieza.pl/

PUBLIKACJE, MATERIAŁY MEDIALNE ORAZ PRASOWE NA TEMAT BADAŃ W 2016 R.

KONFERENCJA PRASOWA W MINISTERSTWIE ŚRODOWISKA PT. „Puszcza Białowieska klejnotem dziedzictwa kulturowo-przyrodniczego Europy” –http://www.lasy.gov.pl/informacje/aktualnosci/konferencja-na-temat-puszczy-bialowieskiej
Relacja z konferencji naukowej pt. „Dziedzictwo kulturowe w Puszczy Białowieskiej, stan i perspektywy badań” – https://www.ibles.pl/web/guest/-/konferencja-naukowa-nt-dziedzictwa-kulturowego-puszczy-bialowieskiej
Siajka A.,  2017, Puszcza ujawnia skarby, „Echa Leśne”, nr 1(627), s. 36-38.
Zapłata R., Stereńczak K. 2016, Puszcza Białowieska, LiDAR i dziedzictwo kulturowe – zagadnienia wprowadzające, „Raport” 11, 239-255 – http://www.nid.pl/upload/iblock/4d7/4d7f11ee18f82a16fc8b4ff395d54905.pdf
Zapłata R., Stereńczak K., 2017, Archeologiczna niespodzianka w Puszczy Białowieskiej, „Archeologia Żywa”, s. 84-85.
Zapłata R. Stereńczak K., Kraszewski  B.,  2017, Okrywane światłem  lasera, „Głos Lasu”, nr 4 )557),  s. 32-33.
Zubert U., 2017, Archeologiczne ciekawostki  w Puszczy Białowieskiej,  „Las Polski”, 2/2017.

ODKRYCIA – WYBRANE
            W ramach badań, na bazie danych ALS dokonano rozpoznania licznych obiektów, o własnej rzeźbie (mikrorzeźbie) krajobrazowej (częściowo weryfikowanych w terenie w 2016 r.), które wstępnie należy podzielić na kilka wyraźnych grup: tzw. obiekty liniowe – domniemane pozostałości dawnych systemów gospodarczych (pól); pozostałości obiektów mieszkalno-obronnych (grodziska ?); cmentarzyska / kurhany (kopce ziemne o niezdefiniowanej funkcji – domniemane kurhany); pozostałości osadnictwa historycznego i pradziejowego; ślady konfliktów zbrojnych

1. Tzw. obiekty liniowe  – pozostałości dawnych, wielkoobszarowych działań człowieka na terenie Puszczy Białowieskiej (liniowe, czworoboczne konstrukcje, przestrzenie ogrodzone)
2. Pozostałości domniemanych obiektów mieszkalno-obronnych (grodzisk)
3. Cmentarzyska, kurhany i szczątki ludzkie
4. Pozostałości osadnictwa historycznego i pradziejowego (warstwy, jamy, bruki kamienne itp.)
5. Ślady konfliktów zbrojnych – obiekty związane z tzw. archeologią historyczna, archeologią współczesności (np. okopy wojenne)
6. Pozostałości eksploatacji i przetwórstwa surowców naturalnych (potażarnie, mielerze)
7. Inne ślady działalności człowieka w przeszłości na terenie Puszczy Białowieskiej

Tzw. obiekty liniowe – dawne, wielkoobszarowe pozostałości działalności człowieka na terenie Puszczy Białowieskiej (liniowe, czworoboczne konstrukcje, przestrzenie ogrodzone)

Podczas prac prowadzonych w ramach projektu: „Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych”, na terenie Puszczy Białowieskiej zidentyfikowano dotąd nieznany tutaj, nowy typ obiektów archeologicznych – tzw. obiekty liniowe. Podczas wcześniejszych prac archeologicznych prowadzonych tradycyjnymi metodami nie było możliwe zlokalizowanie tego typy konstrukcji w terenie, ze względu na słabą widoczność tego rodzaju układów, a także z uwagi na wegetację, specyfikę terenu czy perspektywę obserwacyjną osoby prowadzącej prospekcję powierzchniową. Dzięki zastosowaniu technologii lotniczego skanowania laserowego (ALS) obiekty te stały się widoczne na wygenerowanym Numerycznym Modelu Terenu (NMT) oraz innych przetworzeniach geodanych.

Ryc. 6. Układ obiektów liniowych przypominający zarys pól.

Po wstępnej analizie danych ALS badacze wnioskują, że obiekty te mogą być pozostałościami siatki dawnych pól – granicami oraz miedzami (Ryc. 6). Przeważnie ich grzbiety układają się w regularne czworoboki. Ich dokładne przeznaczenie nie jest jednak jeszcze znane. Podczas prac terenowych ustalono,  że w kilku miejscach obiekty te znajdują się najprawdopodobniej pod nowożytnymi, a nawet wczesnośredniowiecznymi kopcami oraz kurhanami (?), co może wskazywać na ich starszą chronologię. Ich dokładne datowanie będzie możliwe do określenia  po przeprowadzeniu dodatkowych badań próbek pobranych w miejscu przeprowadzonych wykopów.

Ryc. 7. Zdjęcie w porze zimowej obszaru, gdzie wskazano tzw. obiekty liniowe. Niewielka, podłużna deniwelacja. Oprac. R. Zapłata.

            Obiekty liniowe zostały częściowo zweryfikowane w trakcie sondażowych badań wykopaliskowych (Ryc. 8, Ryc. 9) które wykazały, że składają się one z ułożonych intencjonalnie otoczaków, przypominających niewielki „murek”, u podstawy szerokości do 2 metrów, zwężający się ku górze. Obiekty te znajdują się na niewielkiej głębokości od powierzchni gruntu. Ich długości waha się od kilkunastu do nawet kilkuset metrów, natomiast wysokość to około 20-30 cm ponad pierwotną powierzchnię terenu.

Ryc. 8. Badania sondażowe w miejscu wykrycia obiektu liniowego (Źródło: DGLP / IAE PAN). Fot. D. Krasnodębski

Ryc. 9. Kamienna struktura obiektu liniowego (Źródło: DGLP / IAE PAN). Fot. D. Krasnodębski

W trakcie prac teledetekcyjnych obiekty liniowe zostały zidentyfikowane we wszystkich nadleśnictwach Puszczy Białowieskiej oraz na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Występują one w formie skupisk, zlokalizowanych przeważnie na wzniesieniach terenu.

Ryc. 10. Mapa występowania rozpoznanych oraz potencjalnych obiektów archeologicznych na terenie Puszczy Białowieskiej.

Wstępna szacowana suma długości wszystkich obiektów liniowych, będących potencjalnymi obiektami archeologicznymi na terenie Puszczy Białowieskiej oraz Białowieskiego Parku Narodowego, wynosi ponad 300 km (szacunkowa długość na bazie danych ALS). Zbliżone kształtem i formą obiekty podobnego typu zostały już wcześniej zlokalizowane na terenie Polski, m. in. w Górach Izerskich oraz Karpatach Wschodnich (chronologicznie związane jednak z osadnictwem historycznym), a także poza granicami Polski, m.in. w Niemczech, w Badenii-Wirtembergii (o starszej chronologii, sięgającej  czasów pradziejowych). Poczynione odkrycia wskazują więc na konieczność dalszej wnikliwej i szerokiej analizy mikrorzeźby krajobrazów leśnych, co umożliwia i ułatwia zastosowanie technologii lotniczego skanowania laserowego.

Pozostałości domniemanych obiektów mieszkalno-obronnych (grodzisk)

Kolejną kategorią rozpoznawanych na bazie danych  ALS (potencjalnych) obiektów w 2016 r. są owalne konstrukcje, przekraczające powierzchnie 3 hektarów, o wyraźnie zaznaczających  się dookolnych  wyniesieniach – „wałach”, z  obniżeniem w części centralnej (Ryc. 11). Takich obiektów zidentyfikowano przynajmniej kilkanaście, zwłaszcza na terenie  Białowieskiego Parku Narodowego – część południowa (część obszaru poza  zasięgiem danych ISOK do  2016 r.). Obiekty wymagają dalszej weryfikacji terenowej.

Ryc. 11. Przykład wizualizacji danych ALS (obszar poza zasięgiem ISOK) – prawdopodobne pozostałości obiektów mieszkalno-obronnych – grodzisk (?). Źródło: IBL.

Cmentarzyska, kurhany i szczątki ludzkie

Teren Puszczy Białowieskiej, to obszary na których zlokalizowano dotychczas liczne pozostałości związane z pochówkami (cmentarzyskami). Detekcja na bazie danych ALS i prospekcja terenowa w 2016 r. potwierdziły występowanie  większości z  dotychczas rozpoznanych, jak również  umożliwiła wskazanie kolejnych tego typu obiektów – kopców – identyfikowanych jako kurhany (Ryc. 12).

Ryc. 12. Przykład skupiska owalnych wyniesień – cmentarzyska kurhanowego. U  góry wizualizacja danych ALS z BPN, u dołu zdjęcie  tego typu obiektów z obszaru Puszczy Białowieskiej / Nadleśnictwo Browsk. Źródło: IBL / fot. R. Zapłata

Pozostałości osadnictwa historycznego i pradziejowego (warstwy, jamy, bruki kamienne itp.)

Badania w 2016 r. umożliwiły  również weryfikację wykopaliskową znanych dotychczas stanowisk – osad, a zarazem rozpoznanie licznych, nowych obiektów, stanowiących ślady  dawnego osadnictwa. Rozpoznano m.in. konstrukcje kamienne, jamy zasypane kamieniami. Do wyjątkowych odkryć należy zaliczyć wielowarstwowy bruk ze śladami spalenizny, czy dużą jamę wypełnioną kamieniami polnymi.

Ślady konfliktów zbrojnych – obiekty związane z tzw. archeologią historyczna, archeologią współczesności (np. okopy wojenne)

Szczególną kategorią obiektów są liczne pozostałości po dawnych działaniach  związanych z konfliktami zbrojnymi – wydarzeniami  militarnymi (Ryc. 13). Tego typu obiekty, również rozpoznawane na bazie danych ALS, będące przykładem dawnych fortyfikacji polowych, stanowią grupę wpisującą się w zakres  tematyczny tzw. archeologii konfliktów zbrojnych – archeologii historycznej.

   
Ryc. 13. Przykład zarysu okopów oraz dokumentacja fotograficzna obiektów w terenie. Źródło: IBL / fot. R. Zapłata

Pozostałości eksploatacji i przetwórstwa surowców naturalnych (potażarnie, mielerze)

W trakcie badań rozpoznano również (w skupiskach, jak również  pojedynczo) liczne pozostałości po dawnej działalności związanej z przetwórstwem surowców naturalnych na terenach Puszczy Białowieskiej. Odnotowane i weryfikowane w ternie obiekty to potażarnie,  smolarnie czy mielerze, charakteryzujące się m.in. owalnymi  wyniesieniami, dookolnymi zagłębieniami, czy miejscami odsłoniętą warstwą przepalonych węgli drzewnych. W/w obiekty znane z literatury przedmiotu, jak również  z dotychczasowych  badań,  doczekało się w wielu  sytuacjach dokładniejszego  rozpoznania w terenie, jak i ich zlokalizowania.

Ryc. 14. Przykład weryfikacji powierzchniowej pozostałości obiektów związanych z dawnym przetwórstwem surowców naturalnych na terenie Puszczy Białowieskiej. Fot. R. Zapłata

Inne ślady działalności człowieka w przeszłości na terenie Puszczy Białowieskiej

Poza w/w przykładowymi – wybranymi obiektami, podczas badań wskazano na bazie danych ALS, a  także częściowo weryfikowano inne ślady, dawnej bytności  człowieka na terenie Puszczy Białowieskiej. Do tego typu znalezisk można zaliczyć m.in. obiekty historycznej infrastruktury, gospodarki leśnej, historycznego zarządzania zasobami leśnymi czy też związane z działalnością przemysłową. Większość z obiektów rozpoznano  w oparciu o wyraźne deniwelacje wysokościowe – terenowe, w formie różnorodnych zagłębień lub wyniesień.

PODSTAWOWE ŹRÓDŁA PUBLIKOWANYCH MATERIAŁÓW:

Dokumentacja z badań – materiały IAE PAN / archiwum DGLP/IB/IAE PAN.
Małkowski W., Rydzewicz R., 2016, Puszcza Białowieska – prospekcja geofizyczna, (maszynopis w archiwum  DGLP / IBL / IAE PAN) Warszawa.
Piątkowska-Małecka J., 2016, Wyniki  analizy archeozoologicznej zwierzęcych szczątków  kostnych znalezionych na terenie Puszczy Białowieskiej, (maszynopis w archiwum  DGLP / IBL / IAE PAN) Warszawa.
Skrzyński G.,  2016, Wstępne wyniki analiz makroskopowych szczątków roślinnych z wybranych stanowisk  archeologicznych zlokalizowanych na terenie Puszczy Białowieskiej, (maszynopis w archiwum  DGLP / IBL / IAE PAN) Warszawa.
Stereńczak K., Krasnodębski D., Zapłata R., Kraszewski B., Mielcarek M., 2016, Sprawozdanie z realizacji zadania „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego”, wykonywanego w ramach działań związanych z projektem pt. „Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych” (cześć archeologiczna), część I, Warszawa.